Chị Lò Thị Muốn - thuyết minh viên Khu di tích lịch sử Trung đoàn 52 Tây Tiến cho biết, Trung đoàn 52 Tây Tiến được thành lập vào năm 1947 có nhiệm vụ phối hợp với quân đội Lào bảo vệ vững chắc vùng biên giới Tây Bắc của Tổ quốc. Chiến sỹ của đoàn Tây Tiến phần đông là học sinh, sinh viên Hà Nội đang ngồi trên ghế nhà trường. Khi đất nước có giặc ngoại xâm, họ rời tay bút, rời mái trường thân yêu, tự nguyện ghi tên, cầm súng ra chiến trường.

Đoàn binh Tây Tiến hoạt động chủ yếu ở Tây Bắc, tại các tỉnh Lai Châu, Sơn La, Hòa Bình, Thanh Hóa, Sầm Nứa... Tháng 6/1949, Trung đoàn 52 Tây Tiến đổi tên thành Trung đoàn 12 thuộc Liên khu III. Năm 1951, Sư đoàn 320 thành lập, Trung đoàn Tây Tiến trở thành một trong ba trung đoàn của Sư đoàn 320. Trong cuộc kháng chiến chống Pháp, đoàn quân Tây Tiến đã vượt qua vô vàn khó khăn về điều kiện, địa hình trong chiến đấu, lập nên những chiến công vẻ vang. Trung đoàn đã vinh dự được tặng cờ “Quyết chiến, chiến thắng” của Chủ tịch Hồ Chí Minh và được mang tên truyền thống đoàn Đông Biên. Trung đoàn được tặng 8 Huân chương Quân công và 218 huân chương các loại.

Để ghi nhớ công lao và truyền thống oanh liệt, vẻ vang của Trung đoàn Tây Tiến, Nhà nước đã xây dựng Di tích lịch sử lưu niệm Trung đoàn 52 Tây Tiến tại đồi Nà Bó, thị trấn Mộc Châu (Sơn La). Năm 2016, sau khi hoàn thành các hạng mục công trình, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã cấp bằng công nhận Khu di tích lịch sử Trung đoàn 52 Tây Tiến là Di tích cấp Quốc gia.

Khu di tích lịch sử Tây Tiến được xây dựng bằng tất cả sự kính trọng, lòng biết ơn vô hạn của đồng bào các dân tộc huyện Mộc Châu với những người lính nguyện đã hy sinh tuổi xuân vì độc lập tự do của Tổ quốc. “Địa chỉ đỏ” này đang là nơi các đoàn đại biểu, cựu chiến binh, khách thăm và học sinh, sinh viên trên cả nước đến để tưởng nhớ, học hỏi, hiểu hơn về những hy sinh mất mát, ý chí kiên cường trên con đường đi làm cách mạng của những thế hệ cách mạng đã đi qua.

Về với di tích cách mạng hôm nay, trong mỗi người bồi hồi, xúc động như được ngược dòng thời gian trở về với những năm tháng hào hùng trong cuộc đấu tranh giành độc lập, tự do của dân tộc. Những vần thơ trong bài thơ “Tây Tiến” của nhà thơ Quang Dũng - chiến sỹ đoàn binh năm xưa vẫn mãi vọng dài thăm thẳm, khắc tạc vào thời gian, không gian đất trời Tây Bắc: “Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh/ Áo bào thay chiếu, anh về đất/ Sông Mã gầm lên khúc độc hành...”.

Về quê hương cách mạng, tại Nhà trưng bày hình ảnh và hiện vật của Trung đoàn 52 Tây Tiến, khách thăm quan được tận mắt chứng kiến những kỷ vật quý về đoàn binh Tây Tiến tham gia cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp những năm (1945-1954).

“Tây Tiến một thời và mãi mãi” gồm ảnh và các kỷ vật quý giá của Trung đoàn Tây Tiến xưa và nay.

Bức ảnh Đại tướng Võ Nguyên Giáp và các chiến sỹ đoàn binh Tây Tiến được trang trọng gìn giữ tại đây.

Trong khối tài liệu lưu trữ, bức tranh “Nuôi dấu thương binh” của họa sỹ Quang Thọ (nguyên chính trị viên Trung đoàn 52 Tây Tiến) là một hiện vật gây ấn tượng sâu sắc với người xem. Bức tranh được tác giả vẽ từ một câu chuyện có thật xảy ra trong quá trình chiến đấu gian khổ của các chiến sỹ Tây Tiến.

Theo Ban quản lý Di tích lịch sử lưu niệm Trung đoàn 52 Tây Tiến, Đại tá Trần Kỳ (chiến sỹ Trung đoàn 52 Tây Tiến) đã kể lại, trong một lần hành quân đánh địch, giằng co nhiều ngày anh bạn cùng tiểu đội kiệt sức đã ngã gục xuống rệ đường, anh chỉ tay vào túi áo ngực nói thều thào, Trần Kỳ ơi tớ mệt quá không đi nổi nữa rồi nhờ cậu hãy chuyển giùm bức thư và nói với cậu mợ, tớ luôn nhớ về gia đình. Đói lả, chân tay bủn rủn tôi chỉ biết động viên đồng đội hãy cố gắng lên mà nước mắt cứ tuôn trào. May mắn thay một phụ nữ dân tộc sinh sống tại Hòa Bình địu con nhỏ đi nương gặp, chị đã lặng lẽ tháo địu đặt đứa con xuống bên đường và không ngần ngại vắt chính những giọt sữa trên cơ thể của mình để cứu sống người lính trong cơn nguy kịch. Những giọt sữa ấy thật ấm áp tình người, ấm áp tình quân dân. Bức tranh chính là sự tri ân sâu sắc của họa sỹ Quang Thọ nói riêng cũng như của Trung đoàn 52 dành tặng đồng bào Tây Bắc.

Trong số các tài liệu, hiện vật còn có rất nhiều tư liệu quý gắn cuộc đấu tranh kháng chiến chống Pháp như bài hát "Vì nhân dân quên mình" của nhạc sỹ Quang Khải, một chiến sỹ trong đoàn binh Tây Tiến.

Bài thơ “Tây Tiến” và bức tượng nhà thơ Quang Dũng - một hiện vật đặc biệt

Từ ý tưởng trong bài thơ Tây Tiến, Khu di tích được thiết kế diễn đạt theo bối cảnh không gian trong bài thơ với các hình tượng dòng sông Mã, đỉnh Pha Luông, núi rừng Tây Bắc hùng vĩ, hình ảnh người lính Tây Tiến hào hoa, quả cảm...

Rời nhà truyền thống, du khách đi theo 52 bậc đá tượng trưng tên gọi của Trung đoàn 52; bậc đá được thiết kế có đoạn thẳng vút, có đoạn uốn lượn tượng trưng cho chặng đường hành quân của Trung đoàn Tây Tiến năm xưa với những dốc cao, vực sâu vô cùng hiểm trở.

 Ở vị trí trang trọng giữa không gian núi rừng, Đài tưởng niệm được thiết kế hình bốn lưỡi lê chụm nhau hướng lên bầu trời – mang hình tượng những chiến sỹ Tây Tiến sau những giờ phút chiến đấu dũng cảm, họ sát cánh bên nhau cùng chụm mũi súng, nghỉ ngơi.

Góc phù điêu trong số 5 bức phù điêu gắn với 5 câu chuyện cảm động về những người chiến sỹ Tây Tiến.

Đỉnh núi Phù Luông, tác phẩm điêu khắc biểu tượng về tình đoàn kết Việt – Lào tại Khu di tích.

Nằm không xa Đài tưởng niệm, Nhà bia ghi danh được thiết kế theo kiến trúc “Khải Hoàn môn”, đây là biểu tượng cho những chiến công cũng như những ước vọng về ngày chiến thắng. Trên bia khắc tâm thư của Đại tướng Võ Nguyên Giáp với những lời dặn dò ân cần dành cho các chiến sỹ đoàn Tây Tiến, trong đó có ghi “Công đức của các đồng chí, đồng bào, Tổ quốc sẽ ghi nhớ."

Phó Giám đốc Công ty CP Du lịch Pha Luông Đinh Hồng Phúc - đơn vị quản lý khu di tích cho biết, Khu di tích Quốc gia - Địa điểm lưu niệm Trung đoàn 52 Tây Tiến nơi bảo tồn, giới thiệu những hiện vật, hình ảnh gắn liền với những con người, những thành tích cùng những dấu ấn của Trung đoàn Tây Tiến luôn thu hút sự quan tâm của các đoàn khách trong và ngoài nước. Trung bình nơi đây đón trên 30.000 lượt khách mỗi năm, là “Địa chỉ đỏ” để các học sinh, sinh viên, cán bộ đến tham quan, học tập. 

Đứng trên đài cao ngắm núi rừng Tây Bắc, tâm hồn mỗi người đều hoài niệm về đoàn binh Tây Tiến, hình ảnh của những chàng trai Hà thành hào hoa, quả cảm, sẵn sàng hy sinh vì đất nước, cũng như lời thơ của người chiến sỹ Tây Tiến năm xưa đã gửi gắm: “Tây Tiến người đi không hẹn ước/Đường lên thăm thẳm một chia phôi/Ai lên Tây Tiến mùa xuân ấy/Hồn về Sầm Nứa chẳng về xuôi”…

Thế Dương