Hiện nay, Rơ Măm là một trong 16 dân tộc thiểu số rất ít người (là những dân tộc còn dưới 1 nghìn người), sinh sống tập trung tại làng Le, xã Mô Rai, huyện Sa Thầy, tỉnh Kom Tum. Theo tổng điều tra dân số và nhà ở, tính đến ngày 01/4/2019, dân tộc Rơ Măm có 685 người, sinh sống trong 186 hộ gia đình (chiếm khoảng 13,11% tổng dân số của xã Mô Rai), trong đó: nữ có 329 người (chiếm 48,03%), nam có 356 người.

Mô Rai là một xã vùng sâu, vùng xa, biên giới đặc biệt khó khăn, cách trung tâm tỉnh Kon Tum 130 km, cách trung tâm huyện Sa Thầy 70 km. Toàn bộ xã Mô Rai nằm ở độ cao trung bình từ 500 đến 1.500 m so với mực nước biển. Cả xã Mô Rai có 5.224 người với 1.514 hộ gia đình, trong đó các dân tộc thiểu số chiếm gần 73%. Những năm trước, do đặc thù vùng sâu, vùng xa, biên giới nên đường giao thông đến xã Sa Thầy vô cùng khó khăn, cách trở. Người dân địa phương hoàn toàn dựa vào sản xuất nông nghiệp làm nương rẫy, tự cung, tự cấp nên đời sống rất khó khăn, thiếu thốn…

Vài năm gần đây, Đảng, Nhà nước đã tăng cường quan tâm thực hiện nhiều chính sách đầu tư hỗ trợ đối với các dân tộc thiểu số rất người, nên đã giúp cải thiện hệ thống hạ tầng giao thông, thúc đẩy kinh tế, văn hóa, xã hội ở vùng dân tộc thiểu số, miền núi và biên giới phát triển, theo đó đời sống của các dân tộc thiểu số, trong đó có người Rơ Măm ở xã Mô Rai, huyện Sa Thầy, tỉnh Kom Tum cũng được cải thiện rõ rệt.

Già làng A Blong (đứng giữa) cùng đại diện chính quyền địa phương tuyên truyền đến các hộ dân về chính sách mới (ảnh: Khoa Chương)

Hiện nay, các hộ gia đình người dân tộc Rơ Măm đã không còn bị đói, rét, bệnh tật; nhiều gia đình đã có ti vi để xem, có đài thu thanh để nghe tin tức, có điện thoại để kết nối thông tin liên lạc, có xe máy để đi lại, thậm chí có hộ còn mua được xe công nông, xe ô tô tải để phục vụ sản xuất, vươn lên làm giàu. Tất cả con em người Rơ Măm hiện đã được đi học, được cấp sách vở, được phát thẻ bảo hiểm y tế; nhiều cháu đã đỗ vào các trường cao đẳng, đại học…

Khi đời sống vật chất, tinh thần của người Rơ Măm được cải thiện, những già làng, trưởng bản, người có uy tín trong cộng đồng dân tộc Rơ Măm đã bắt đầu có điều kiện để bảo tồn, phát huy những nét văn hóa truyền thống mang đậm đà bản sắc của dân tộc mình.

Ông A Blong, 66 tuổi, dân tộc Rơ Măm, là Già làng, kiêm Người có uy tín trong cộng đồng dân tộc Rơ Măm tại làng Le, xã Mô Giai, huyện Sa Thầy, tỉnh Kom Tum cho biết: Trong quá khứ, Rơ Măm vốn là một dân tộc có kho tàng văn hóa dân gian phong phú, đặc sắc với những nét nổi bật về tri thức dân gian và kinh nghiệm canh tác nương, rẫy; những câu truyện cổ, bài ca, điệu múa, trò chơi, biểu diễn cồng - chiêng - trống và nhiều loại nhạc cụ độc đáo. Người Rơ Măm quan niệm mọi sự vật, hiện tượng đều có thần linh ngự trị, vì vậy, mọi phong tục, tập quán của người Rơ Măm đều gắn kết với hệ thống lễ nghi, nổi bật là Lễ cúng cơm mới, Lễ tạ thần lúa…

Lễ hội "Mở cửa kho lúa" của người Rơ Măm (nguồn ảnh: bazantravel.com)

Tuy nhiên, cũng giống như nhiều dân tộc thiểu số rất ít người khác, thời gian qua, văn hóa truyền thống của người Rơ Măm đang đứng trước nguy cơ mai một. Trước thì do khó khăn về đời sống kinh tế nên không có điều kiện tổ chức các lễ hội, người già không có điều kiện để lưu giữ, bảo tồn và truyền dạy cho con cháu. Đến khi đời sống kinh tế được cải thiện thì lại bị tác động bởi thông tin, văn hóa hiện đại làm cho những người trẻ ngại tiếp cận với văn hóa truyền thống cũ. Đơn cử như trước năm 2017, không còn người Rơ Măm nào biết dệt vải truyền thống, vì vậy trang phục truyền thống với những nét hoa văn đặc sắc của dân tộc Rơ Măm đứng trước nguy cơ mai một, thất truyền.

Đứng trước những nguy cơ như vậy Già làng A Blong đã cùng với những người cao tuổi khác trong xã trăn trở, quyết tâm sưu tầm, bảo tồn, lưu giữ và phát triển các giá trị văn hóa mang đậm đà bản sắc dân tộc của người Rơ Măm. Những người cao tuổi còn biết, còn thuộc các câu truyện cổ, bài ca, điệu múa, trò chơi, biểu diễn cồng - chiêng - trống và nhiều loại nhạc cụ độc đáo thì chia nhau tập hợp, truyền dạy cho các con cháu; đồng thời phối hợp với ngành văn hóa địa phương sưu tầm, phục dựng những lễ hội và các thiết chế văn hóa truyền thống.

Hiện nay, theo Già làng A Blong và nhiều người cao tuổi khác trong xã Mô Rai thống kê: Đã lưu giữ được 34 bộ cồng - chiêng quý; duy trì được hệ thống lệ hội như “Thổi tai”, “Ma chay”, “Bỏ mả”, “Phát rẫy”, “Trỉa lúa”, “Mở kho lúa”, “Mừng lúa mới”, “Mùng nhà rông mới”… Đã lưu giữ và phát huy được các loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian như cồng - chiêng, múa xoang, hát ru, hát giao duyên, sử thi… Đã lưu giữ và phát triển được các nghề truyền thống như đan lát nông cụ, vạt dụng sinh hoạt, diệt vải thổ cẩm… Đặc biệt, trong quá trình sưu tầm, bảo tồn và phát triển các giá trị văn hóa truyền thống, đã mạnh dạn thay đổi, loại bỏ các hủ tục, thói quen lạc hậu gây ảnh hưởng xấu đến giống nòi như nạn tảo hôn, hôn nhân cận huyết thống, chôn chung người chết…

Nghề diệt vải thổ cẩm truyền thống của dân tộc Rơ Măm đã được khôi phục và phát triển (ảnh: Tú Quyên)

Ông Nguyễn Kim Thái, Phó Bí thư Huyện uỷ - Chủ tịch UBND huyện Sa Thầy cho biết: Nhờ sự quan tâm của Đảng, Nhà nước và của tỉnh Kon Tum, đặc biệt là chính sách đầu tư hỗ trợ đối với các dân tộc thiểu số rất ít  người, nên đời sống vật chất, tinh thần của cộng đồng người dân tộc Rơ Măm ở làng Le, xã Mô Rai đã được nâng lên vượt bậc. Tuy nhiên, cấp ủy, chính quyền huyện Sa Thầy vẫn mong muốn cộng đồng dân tộc Rơ Măm ở nơi đây tiếp tục được quan tâm hỗ trợ để từng bước rút ngắn khoảng với các dân tộc khác và với các địa phương khác. Điều trăn trở nhất hiện nay là dân tộc Rơ Măm mặc dù có tiếng nói để giao tiếp, nhưng chưa có chữ viết, vì vậy đề nghị các ngành chức năng quan tâm tổ chức sưu tầm, nghiên cứu bộ chữ viết cho đồng bào Rơ Măm để xây dựng bộ tài liệu lưu truyền các giá trị truyền thống tốt đẹp cho các thế hệ sau. Về phía huyện Sa Thầy sẽ có gắng, nỗ lực hết sức để chủ động tăng cường đầu tư nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho đồng bào Rơ Măm, trong đó chú trọng thực hiện sưu tầm, lưu giữ, bảo tồn và phát triển những nét văn hóa truyền thống mang đậm đà bản sắc dân tộc của người Rơ Măm./.

Hoàng Thu